Ազատություն ռադիոկայանը զրուցել է Եվրոպայի անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության Ժողովրդավարական հաստատությունների եւ մարդու իրավունքների գրասենյակի Ընտրությունների դիտորդական առաքելության ղեկավար, դեսպան Հայդի Թալիավինիի հետ։ Հարցազրույցը վարել է «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության տնօրեն Հրայր Թամրազյանը։
«Ազատություն»․ - Տիկին դեսպան, նախագահի թեկնածու եւ մարդու իրավունքների համար պայքարող լեգենդար ակտիվիստ Պարույր Հայրիկյանի դեմ մահափորձ է տեղի ունեցել։ Նա վնասվածք է ստացել եւ տեղափոխվել հիվանդանոց, որտեղ մնացել է հինգ օր, եւ հետեւաբար հնարավորություն չէր ունեցել ուղերձներով դիմել ընտրազանգվածին, ինչպես նաեւ ներկայացնել իր նախընտրական ծրագրերը։ Նա իր քարոզարշավը, փաստորեն, իրականացնում էր հիվանդանոցից՝ հեռուստատեսությամբ եւ ռադիոյով։ Թերեւս նա ուներ իրավունք դիմելու Սահմանադրական դատարան, այնուամենայնիվ, այդպես չվարվեց։ Ինչպիսի՞ն է Ձեր կարծիքը․ ինչպե՞ս են իշխանությունները արձագանքել միջադեպին, արդյոք գործադրվե՞լ է ճնշում, եւ ինչպիսի՞ն է հետեւանքը առհասարակ նախընտրական գործընթացի վրա։
Թալիավինի․ - Թույլ տվեք ասել, որ մեծապես ցավում ենք եւ թեկնածուին ապաքինում մաղթում։ Ցանկացած անձի վրա նման հարձակումը, իհարկե, զարհուրելի է։ Բայց ուզում եմ նաեւ նշել, որ մենք շատ արագ արձագանքեցինք եւ Ժողովրդավարական հաստատությունների եւ մարդու իրավունքների գրասենյակի տնօրենը անմիջապես հայտնեց իր մտահոգությունների մասին, իշխանություններին կոչ արեց հետաքննել միջադեպը, եւ հույս հայտնեց, որ այն ազդեցություն չի ունենա քարոզարշավի հետագա ընթացքի վրա։ Թեկնածուն հնարավորություն ուներ դիմել Սահմանադրական դատարան ընտրությունների երկշաբաթյա հետաձգման հայցով եւ որքանով տեղյակ եմ՝ դեռեւս մտորում է։
«Ազատություն»․ - Այո, նա վերադարձել է հիվանդանոց։
Թալիավինի․ - Այդ իսկ պատճառով այժմ շատ դժվար կլինի պատշաճ հայտարարությամբ հանդես գալ, քանի որ ցանկացած հայտարարություն կարող է դիտարկվել որպես շահարկում։ Այուամենայնիվ, թեկնածուին առողջություն ենք մաղթում։
«Ազատություն»․ - Ինչպե՞ս եք գնահատում իշխանությունների արձագանքը։
Թալիավինի․ - Թեկնածուն որոշեց չդիմել, հետաքննությունը շարունակվում է, գիտենք, որ որոշակի արդյունքներ արդեն իսկ կան։ Ոչինչ ավելացնել չեմ կարող։
«Ազատություն»․ - Տիկին դեսպան, ինչպե՞ս եք գնահատում նախընտրական միջավայրը։ Առաջին միջանկյալ զեկույցում դուք հույս հայտնեցիք, որ իշխանությունները չեն կիրառի վարչական ռեսուրսը նախագահական քարոզարշավի ընթացքում։ Արդյոք մյուս թեկնածուներից բողոքներ ստացե՞լ եք։ Ինչպես գիտենք, արդեն լույս է տեսել Ձեր երկրորդ միջանկյալ զեկույցը։
Թալիավինի․ - Այո՛, ես ցանկանում էի հղում կատարել երկրորդ զեկույցին, որը ներառում է շրջաններում աշխատող 24 երկարաժամկետ դիտորդների տրամադրած դիտարկումները․ Հայաստանի ողջ տարածքում աշխատող դիտորդները հետեւում են ընտրությունների նախապատրաստական աշխատանքներին, եւ իհարկե մենք տեղյակ ենք վարչական ռեսուրսի կիրառման դեպքերի մասին։ Մինչ այժմ մեր հայտնաբերումը հետեւյալն է․ քարոզարշավի եւ պետական գործառույթների միջեւ տարբերակումը կարծես թե հստակ չէ։ Եվ մենք մի շարք օրինակներ ենք ներկայացնում, օրինակ՝ երբ մարզպետները պաշտոնապես արձակուրդ են վերցնում գործող նախագահի օգտին քարոզչություն իրականացնելու նպատակով, ուսուցիչներին ասվում է, որ նրանք պետք է ներկա գտնվեն հանդիպումներին եւ հանրահավաքներին։
Լսել ենք, զրուցել ենք, իհարկե, բոլոր թեկնածուների հետ, եւ որոշ թեկնածուներ մի շարք այսպես ասենք՝ մտահոգություններ են հայտնել։
Մինչ այժմ թեկնածուների հնչեցրած մտահոգությունները վերաբերում են ընտրացուցակներում տեղ գտած թերություններին եւ վարչական ռեսուրսի կիրառման դեպքերին, ինչպես նաեւ ընտրական գործընթացի ամբողջականության վերաբերյալ անվստահությանը։
«Ազատություն»․ - Նախագահի աշխատակազմը արդեն արձագանքել է Ձեր միջանկյալ զեկույցում տեղ գտած դիտողություններին այն մասին, որ իշխանությունները իբր որպես նախընտրական շտաբեր են օգտագործում պետական եւ հանրային շինություններում հատկացված տարածքներ։ Նախագահի թիմը, մինչդեռ, ասում է, որ Ձեր զեկույցում հիշատակված շինությունները հանրային չեն կամ չեն պատկանում տեղական ինքնակառավարման մարմիններին։ Իրականում դրանք վարձակալությամբ վերցվել են երրորդ կողմից։ Նրանք նաեւ առաջարկում են Ձեզ հանդիպել եւ քննարկել նման փաստերը։ Ո՞րն է Ձեր պատասխանը։
Թալիավինի․ - Մեր դիտարկումներում եւ զեկույցներում մենք փաստեր չենք հորինում։ Մենք զրուցում ենք մարդկանց հետ, ընտրություններում ներգրավված պատկան մարմինների հետ եւ ուսումնասիրում ենք այն շինությունը, որտեղ տեղակայված է նախընտրական շտաբը, եւ մեզ տրամադրված տեղեկությունների հիման վրա հայտնում ենք մեր կարծիքը։
Իհարկե, տեսել ենք մեր միջանկյալ զեկույցի վերաբերյալ դիտողությունները եւ կարող եմ ասել, որ արդեն իսկ հանդիպում ենք պատշաճ մարմինների հետ այդ ամենը հստակեցնելու նպատակով։
Մեկ անգամ եւս նշեմ, որ մեր դիտարկումները հիմնված են մեզ տրամադրված տեղեկությունների վրա։ Եթե այդ հանդիպումների արդյունքում պարզվի, որ փաստերը այլ են, մենք իհարկե կընդունենք դրանք, բայց մինչեւ այժմ մեր բոլոր հայտնաբերումները հաստատվել են։
«Ազատություն»․ - Նախագահի աշխատակազմը աշխատանքային խումբ է ստեղծել, նախորդ ընտրություններում տեղ գտած թերությունները հասցեագրելու նպատակով։ Ո՞րն է արդյունքը, ունե՞ք ասելիք, աշխատո՞ւմ են այդ ուղղությամբ։
Թալիավինի․ - Նախ նշեմ, որ այդ ամենը տեղի է ունեցել մինչեւ իմ՝ Հայաստան ժամանելը։ Ես նախորդ ընտրությունների դիտարկման առաքելության մաս չեմ կազմել, բայց տեղյակ եմ, որ նախագահի կարգադրությամբ ստեղծվել է նման խումբ։
Այդ խումբը աշխատել է ամբողջ ամառ եւ հանդես է եկել որոշակի գործողությունների պլանով, որը ուղարկվել է նաեւ ԺՀՄԻԳ կենտրոնական գրասենյակ՝ Վարշավա։ Սա տեղի է ունեցել դեռ հոկտեմբերին, եւ կարելի է ասել նախագահական ընտրությունների նախօրեին։ Սա է պատճառը, որ Վարշավայում տեղակայված մեր գրասենյակը, գնահատելով նման աշխատանքային խմբի ստեղծման ջանքերը, այնուամենայնիվ առաջարկեց ընտրությունների նախօրեին զերծ մնալ Ընտրական օրենսգրքում որեւէ փոփոխություն կատարելուց։ Դա նաեւ Վենետիկի հանձնաժողովի պահանջն է, որ նման օրենսդրական փոփոխություններ կատարվեն հաջորդող ընտրություններից առնվազն մեկ տարի առաջ։
Նախագահական ընտրություններից հետո, երբ ԺՀՄԻԳ ընտրությունների դիտորդական առաքելությունը հանդես գա արդեն իր վերջնական զեկույցով եւ առաջարկություններով, այդ ժամանակ կգա նշված գործողությունների պլանը քննարկելու ժամանակը, բայց նշեմ՝ ներառական գործընթացի արդյունքում, որին կմասնակցեն բոլոր պետական եւ ընտրական մարմինները, ինչպես նաեւ քաղաքացիական հասարակությունը։
«Ազատություն»․ - Տիկին դեսպան, հաշվի առնելով Ձեր առաջին եւ երկրորդ միջանկյալ զեկույցները, որո՞նք են Ձեր հիմնական դիտարկումները, ի՞նչ կառաջարկեք այս փուլում։
Թալիավինի․ - Թույլ տվեք ասել, որ այս փուլում մենք չենք առաջարկում, մենք չենք էլ փորձում գնահատել, որովհետեւ գնահատականներով եւ առաջարկություններով հանդես ենք գալիս ընտրություններից հետո։ Բայց մինչ այժմ կարող ենք փաստել, եւ ինչպես մենք, այնպես էլ նրանք, ովքեր արդեն ծանոթ են մեր երկրորդ զեկույցին, որ քարոզարշավը չափազանց զուսպ է եւ ոգեւորիչ չէ, քիչ տեսանելի է։
Մենք, իհարկե, նշել ենք, որ քարոզարշավի ընթացքում իրականացվող միջացառումների եւ պետական գործառույթների միջեւ տարբերակումը հստակ չէ, այդ թվում պետական պաշտոնյաների արձակուրդը, որի մասին ես արդեն ասել եմ, ինչպես նաեւ ուսուցիչներին, ուսանողներին, բուժհաստատությունների աշխատակիցներին հարկադրելը մասնակցել միջոցառումների։ Բայց ցանկանում եմ ընդգծել, օրինակ, որ ընտրական մարմինների նախապատրաստական աշխատանքները ընթանում են ժամանակացույցին համապատասխան։ Տեղյակ ենք, որ թվով 1988 ընտրատարածքային տեղամասային հանձնաժողովներ արդեն իսկ կազմավորվել են, նրանց անդամները վերապատրաստվել են եւ մեր երկարաժամկետ դիտորդների գնահատականը դրական է։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը աշխատում է բաց եւ թափանցիկորեն։
Կրկին անդրադառնամ ընտրացուցակների թերությունների վերաբերյալ հնչեցված մտահոգություններին․ մենք մշտական կապի մեջ ենք Անձնագրային եւ վիզաների վարչության, ինչպես նաեւ Ոստիկանության հետ՝ ընտրացուցակների բարելավման նպատակով, եւ մինչ այժմ տեսել եմ, որ բավականին ջանքեր են ներդրվել քաղաքացիների իրազեկման մակարդակը բարձրացնելու ուղղությամբ, այն է՝ նրանք կարող են փաստացի ճշտել անունները, հասցեները եւ ընտրացուցակներում տեղ գտած այլ տվյալներ։
Ինչպես գիտեք, մենք նաեւ մշտադիտարկում ենք որոշ լրատվամիջոցներ՝ 6 հեռուստաալիք, 2 ռադիո, 3 օրաթերթ եւ 2 էլեկտրոնային լրատվամիջոց, եւ մինչ այժմ նկատել ենք, որ բոլոր թեկնածուները միշտ լուսաբանվել են։ Իհարկե, գործող նախագահը եւ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը ավելի շատ են լուսաբանվել։ Երեւի դա պայմանավորված է մյուս թեկնածուների համեմատ նրանց կողմից ավելի ակտիվ քարոզչություն իրականացնելու հանգամանքով։
«Ազատություն»․ - Նրանք ամենուրեք ունեն կուսակցական կառույցներ։
Թալիավինի․ - Հարկ է նշել, որ լրատվամիջոցները սկսեցին ավելի ակտիվորեն լուսաբանել թեկնածու Պարույր Հայրիկյանին՝ նրա դեմ հարձակումից հետո։
«Ազատություն»․ - Տիկին դեսպան, երեկ նախագահը հղում կատարեց այն փաստին, որ քարոզարշավի նկատմամբ չկա ոգեւորություն։ Եվ նա ասում է, որ դա լավ է։ Որոշ չափով ես համաձայն եմ, քանի որ եվրոպական երկրներում դա իրադարձություն չի համարվում։ Եվ ի տարբերություն հետխորհրդային երկրների, մարդիկ առանձնապես հետաքրքրված չեն ընտրություններով։ Ուզում եմ ասել, որ նախագահը փորձում էր ակնարկել, որ ոգեւորության բացակայությունը լավ է, ոչ թե վատ։
Թալիավինի․ - Այդ դեպքում կուզենայի հղում կատարել մեր զեկույցին եւ այն որակմանը, որ քարոզարշավը քիչ տեսանելի է եւ զուսպ։ Եվ սա դրական կամ բացասական գնահատական չէ, սա ուղղակի մեր կարծիքն է։ Եթե դուք օտարերկրացի եք, պարզ է, որ ամենուրեք հանրահավաքներ չեք տեսնի, բայց նորից եմ կրկնում, մենք չենք ուզում ասել, սա լավ է, թե վատ, բայց ընտրություններում զուսպ լինելը նշանակում է, որ նախապատրաստական աշխատանքները ընթանում են, բայց քիչ տեսանելի են։
«Ազատություն»․ - Այսինքն, սա պարտադիր չէ, որ գնահատվի որպես բացասական կամ դրական, դուք ուղարկի մատնանշում եք փաստը։
Թալիավինի․ - Սա դառնում է որակում, երբ մենք այն գնահատում ենք։
«Ազատություն»․ - Տիկին դեսպան, դուք Ռուսաստանում հանդիսանում էիք ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի ղեկավարը։ Եվ Ձեր հայտնաբերումները բավականին կոշտ էին։ Ես Ձեզ հիշում եմ, դա 2011 թվականին էր։
Թալիավինի․ - Ես նաեւ 2012 թվականի [Ռուսաստանի] նախագահական ընտրությունների դիտորդական առաքելության մաս էի կազմում։
«Ազատություն»․ - Այս երկու երկրների եւ ազգերի միջեւ տարբերություն տեսնո՞ւմ եք։ Դուք ե՛ւ այնտեղ էիք դիտարկում, ե՛ւ այստեղ։ Միգուցե կարող եք մեկնաբանել հետխորհրդային ընտրությունների համատեքստում։
Թալիավինի․ - Նախեւառաջ, ես չէի ցանկանա համեմատել որեւէ ընտրություն նույնիսկ Հայաստանում՝ նախորդ եւ այժմյան։ Ընտրությունն ինքնին իրադարձություն է։ Այժմ, եթե վերցնենք Ռուսաստանի եւ Հայաստանի նման երկրու երկրներ, բնականաբար Ռուսաստանում իրավիճակը ամբողջովին տարբեր կլինի՝ ելնելով երկրի չափսերից, պատմությունից եւ քաղաքական համակարգից։
Եվ դա դեռ ամենը չէ, յուրաքանչյուր երկիր ունի իր ընտրական օրենսդրությունը, այսինքն՝ այն համակարգը, որը կանոնակարգում է ընտրությունները։ Օրինակ՝ Հայաստանը ունի ընտրական օրենսգիրք, որը իրականում բավական ողջունելի է։ Այլ երկրներում չկա նման օրենսգիրք, բայց կան տարբեր օրենքներ, եւ միայն այս փաստը արդեն դժվարացնում է համեմատությունը։
«Ազատություն»․ - Փաստորեն մենք ունենք օրենսգիրք, իսկ նրանք չունե՞ն։
Թալիավինի․ - Յուրաքանչյուր երկիր ունի մի շարք պատճառներ կապված մեկ կամ մեկ այլ համակարգ ունենալու հետ, բայց կրկին նշեմ, սա որակում չէ, ուղղակի սրա դժվարացնում է համեմեմատությունները, այնպես որ ես զերծ կմնամ համեմատություններ կատարելուց։
«Ազատություն»․ - Եվ մեկ փիլիսոփայական հարց․ կարծում եք նման դիտորդական առաքելությունները օգտակա՞ր են։ Հարցն ուղղված է Ձեզ որպես դիվանագետի եւ Եվրամիության քաղաքացու՝ վերանալով այն փաստից, որ Դուք այս առաքելության ղեկավարն եք։
Թալիավինի․ - Նախեւառաջ հստակեցնեմ մեկ բան՝ ես Շվեյցարիայի քաղաքացի եմ, եւ ցավոք սրտի ինձ համար՝ մենք չենք հանդիսանում Եվրամիության անդամ։
«Ազատություն»․ - Այո, իհարկե։
Թալիավինի․ - Լիելով Շվեյցարիայի քաղաքացի, եւ, իմ կարծիքով, բավականին երկար տարիների պատմություն ունեցող եւ հաստատված ժողովրդավարական պետության քաղաքացի, ես նման առաքելությունների կողմնակից եմ։ Կարծում եմ, որ ԵԱՀԿ անդամ յուրաքանչյուր երկիր պետք է ունենա նման առաքելություն, եւ ուրախ եմ, որ ավելի ու ավելի հաճախ են նման դիտորդական առաքելություններ ուղարկվում այսպես կոչված Արեւմտյան Եվրոպայի երկրներ։
Իմ երկիրը՝ Շվեյցարիան, օրինակ, 2011 թվականին հրավիրել էր նման առաքելություն, եւ կարող եմ հաղորդել բնակչության արձագանքը՝ «ինչո՞ւ են մեզ անհրաժեշտ նման առաքելություններ, մեր ընտրությունները կատարյալ են, բոլորը վստահություն ունեն ընտրական համակարգի հանդեպ»։ Բայց սա բացառիկ հնարավորություն հանդիսացավ Շվեյցարիայի որոշ մարմինների ապացուցելու, որ յուրաքանչյուր երկիր ժողովրդավարության բարելավման կարիք ունի։
Ո՞րն էր խնդիրը Շվեյցարիայում։ Շվեյցարիայում կուսակցությունները պարտավոր չեն հայտարարագրել քարոզչության համար նախատեսված ֆինանսական ծախսերը, եւ իհարկե Շվեյցարիայում կա մեկ կուսակցություն, որը շատ գումար էր ծախսում մի քաղաքականության համար, որը շատերի աջակցությունը չի վայելում։ Դա փոքր-ինչ խտրական, ներգաղթյալների դեմ ուղղված քաղաքականություն է, ավելի շատ աջակողմյան, քան առաջադիմական։
Այնպես որ մարդիկ շատ ուրախ էին ԺՀՄԻԳ տրամադրած առաջարկությամբ՝ որոնք ուղղված էին քարոզչությանը տրամադրված ֆինանսական ծախսերը բացահայտելուն։ Կարծում եմ սա է բացատրությունը։
Ես իրոք հակված եմ մտածելու, որ ժողովրդավարությունը մեկ օրում չի կառուցվում, բայց սա հանդիսանում է մի տարր, որը էապես ավելացնում է մարդկանց վստահությունը ընտրական գործընթացների հանդեպ։
«Ազատություն»․ - Մեկ այլ հարց, որը երբեմն թյուրիմացությունների տեղիք է տալիս։ Որոշ մարդկանց կարծիքով, Դուք այստեղ եք ընտրությունների արդյունքներին վերջնական գնահատական տալու համար, Ձեր գնահատականից է կախված՝ նախագահը լեգիտիմ է, թե ոչ։ Եվ այս մտայնությունից ելնելով՝ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ը երբեմն քննադատության է արժանանում, քանի որ, իբր թե խուսափում է ընտրությունները որպես լավ ընտորություններ որակելուց, կամ ասելուց, թե ընտրված նախագահը լեգիտիմ է, թե ոչ։ Ո՞րն է Ձեր պատասխանը այս քննադատությանը։
Թալիավինի․ - Մենք տրիբունալ չենք։ Ես կասեի՝ մենք չափազանց տեխնիկական կազմակերպություն ենք։ Գոյություն ունեն այսպես կոչված կոպենհագենյան պարտավորություններ եւ միջազգային չափանիշներ, յուրաքանչյուր երկիր ունի իր օրենսդրությունը, եւ միակ չափորոշիչը, որը տեխնիկական է, այն է, որ մենք գնահատում ենք տվյալ ընտրությունների անցկացման համապատասխանությունը պարտավորություններին։ Այսպիսով, մենք իրապես հանդես չենք գալիս ընտրությունների լեգիտիմությունը որոշող քաղաքական հայտարարությամբ։ Յուրաքանչյուր երկիր ինքը պետք է որոշի իր ընտրությունների լեգիտիմությունը։ Մենք ուղղակի վերլուծում ենք եւ գնահատում այն, ինչ տեղի է ունենում ընտրությունների ժամանակ։ Այնպես որ պետք չէ ԺՀՄԻԳ-ից ընտրությունների վերաբերյալ դատավճիռ ակնկալել, եւ դա մեր գործը շատ ավելի կբարդացներ, քանի որ երկրները երկար կմտածեին՝ մյուս անգամ մեզ հրավիրեն, թե ոչ։ Մենք ուղղակի տեխնիկական աշխատանք ենք կատարում։
«Ազատություն»․ - Եվ վերջին հարցը՝ Դուք առաջին անգա՞մ եք Հայաստանում։
Թալիավինի․ - Ոչ, կարծում եմ ես այստեղ եմ եղել երկրի համար կարեւոր ժամանակներում։ Առաջին անգամ եղել եմ 1975-76 թվականներին։ Ես ուսանող էի եւ զբոսաշրջիկների ուղեկցորդ էի Խորհրդային Միությունում, երբ եկա Հայաստան։ Եվ երկրորդ անգամ եղել եմ Հայաստանում կրկին երկրի համար կարեւոր ժամանակներում։ Կարծեմ Շվեյցարիան Հայաստանը շատ արագ ճանաչած երկրներից էր եւ այդ ժամանակ ես Մոսկվայում Շվեյցարիայի դեսպանատան երկրորդ դեմքն էի։ Դեսպանը եւ ես առաջարկեցինք մեր կառավարությանը դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, եւ ես այստեղ ժամանեցի 1992 թվկանին եւ մենք այն ժամանակ արտաքին գործերի նախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանի եւ նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հետ հարաբերություններ հաստատեցինք։ Սա է պատմությունը։ Բայց այդ ժամանակներից ի վեր ես այնքան էլ հաճախ չեմ գալիս այստեղ, եւ գտնում եմ, որ ընտրությունների անցկացման ժամանակահատվածում որեւէ երկրում լինելը բավականին հետաքրքրական է։
