Հեղինակ՝ Լուսինե Հովհաննիսյան
Լեոնարդո Դա Վինչիի «Մոնա Լիզայի» թեմայով կոլլաժների միտքը Սերգեյ Փարաջանովը հղացել է բանտում` հետևելով բռնավորներից մեկի մեջքին դաջված Ջոկոնդայի «շարժումներին», երբ բանտարկյալն աշխատելիս է եղել: Անսպառ երևակայության տեր Փարաջանովի կոլլաժները, ինչպես և ֆիլմերը, միևնույն թաքնագիտական լեզվով են '' նկարահանված», իսկ ֆիլմերը միևնույն էզոթերիկ լեզվով գրված կոլլաժներ են:
Այս տողերն արդեն գրել էի, երբ Լևոն Աբրահամյանի «Заметки о поэтике Параджанова»* հոդվածում կարդացի, որ Փարաջանովը կոլլաժը համարել է «спрессованный фильм»՝ սեղմ ֆիլմ: Կոլլաժները, ինչպես և Փարաջանովի ֆիլմերի կադրերը, խիտ ինֆորմացիա են կրում, եթե միայն ի զորու ես կարդալ:
Երբ փոքր էի, արդեն չեմ հիշում, թե Սովետական Հայաստանի հեռուստատեսության ո՛ր ալիքով` Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնն» էին ցուցադրում. տարօրինակ, լռին կադրեր, կենդանի անշարժ կտավներ...
Ոչինչ չհասկանալով, բացի այն, որ ֆիլմը Սայաթ-Նովային է նվիրված, այդուամենայնիվ՝ մի անբացատրելի ակնածանք, եթե ոչ` երկյուղ էի զգում այդ ֆիլմից:
Տարիներ անցան. ու ես ավելի շատ բան իմացա աշխարհի, տիեզերքի, թաքնագիտության, հնչյունների ու գույների աշխարհի, աստված-չաստվածների, մարդ-չմարդկանց, և էլի շատ ու շատ բաների մասին...
Մի օր էլ մտքովս անցավ նորից նայել «Նռան գույնն» ու ... ապշահար եղա. կադր` կադրի հետևից ես ոչ թե նայում էի ֆիլմը, այլ, թող մեծամիտ չհնչի, տիեզերական նկարազարդ մի ալբոմ էի թերթում, և ամեն մի թերթի վրա եղածն այնքա՛ն հարազատ էր ու հասկանալի...
Ու ինձ համար հանկարծ պարզ դարձավ, թե ինչում է նրա ֆիլմերի «բարդությունը»:
Չլինելով կինոգետ, համարձակվում եմ հայտարարել, որ Փարաջանովն աշխարհի մեծագույն էզոթերիստ-ռեժիսորն է. նրա կինոլեզվի առանձնահատկությունը հենց էզոթերիզմն է, իսկ նրա հանճարեղ նորարարությունը `
ԷԶՈԹԵՐԻԿ ՍԻՆԵՄԱՆ:
Տիեզերքի ու մարդու մասին ամենահանելուկային տեքստերը պատմության մեջ պոեզիայի տեսքով են պահպանվել (Գիրք փոփոխությանց , Զմրուխտե սալիկներ և ալն) :
Պոեզիան ժամանակի մեջ՝ նոր իրականության պատրանք առաջացնելու կախարդական մի միջոց է. չափի ու ռիթմի մոգական լեզու` երաժշտության նախակարապետը: Եվ եթե «սինեման» ինքնին մոգության մի տեսակ է, ապա էզոթերիկան (թաքնագիտությունը) փոխանցելու լավագույն կերպը պոետիկ, կամ չափածո կինոն է: Չափածո կինոյի հիմնադիրն ըստ իս, Փարաջանովն է, և դրա հաստատումը նրա գլուխգործոց «Սայաթ-Նովա» կամ «Նռան Գույնը» ֆիլմն է (1968):
Ահա թե ինչ է ասել Մարտին Սքորսեզեն` Փարաջանովի գլուխգործոցի թվային վերականգնման առիթով.
« Guardare Il colore del melograno, o Sayat Nova, di Sergej Paradžanov e come aprire una porta ed entrare in un’altra dimensione... »
«Նայելով Փարաջանովի Նռան Գույնը, կամ Սայաթ-Նովա ֆիլմը`կարծես մի դուռ ես բացում և ոտք դնում այլ չափման մեջ ...» **
Բնականաբար, մեծագույն որևէ ռեժիսոր` իր ասելիքով փորձում է տիեզերական մասշտաբի ինֆորմացիա փոխանցել դիտողին, և պոետ – ռեժիսորներ, իհարկե, շատ կան, բայց Փարաջանովը պարզապես յուրօրինակ կինո չի նկարել, այլ չափածո կինոյի այբուբեն է հնարել` պոեզիայի սկզբունքները կինո տեղափոխելով: Փորձեմ հիմնավորել.
զոր օրինակ.
-Մետր ու ռիթմ, կրկնվող, կամ նմանահունչ հանգեր պոեզիայում. կինոյում` կադրի կրկնվող արձագանք, կամ այսպես ասած` կինոհանգ:
- Պատկերներում քողարկված իմաստային գիծ պոեզիայում. կինոյում` «cryptic՛՛ կամ գաղտնագիր կադրեր, որոնց իմաստը բացահայտել կարելի է անգիտակցական ընկալման շնորհիվ միայն:
- Անուղղակի իմաստային կապ պոեզիայում. կինոյում` թաքուն միջկադրային ու կոմպոզիցիոն կապ` անշարժ տեսախցիկի պայմաններում:
-Միաժամանակություն, համաժամանակություն, կամ ժամանակային գծի անտեսում պոեզիայում. կինոյում` իմաստային ու կադրային հերթագայության բացակայություն`շնորհիվ ինքնուրույն կտավ-կադրերի, այսպես կոչված ` «անտեսանելի մոնտաժի» , կամ կինոարձագանքի էֆեկտի: Ի դեպ, բուն փարաջանովյան տարբերակում պատումային (նարրատիվ) ժամանակագրական հերթագայում չի եղել. դա Ս. Յուտկեվիչի ներմուծումն էր` ֆիլմը հասկանալի դարձնելու նպատակով:
- Ներաշխարհի, չերևացող, թաքուն կողմի շեշտադրում պոեզիայում. կինոյում` «ուղղակի և հագեցած կադր»` «տեսադաշտից դուրս» եղածի անտեսմամբ, կամ գեղանկարչական ֆոն հիշեցնող հետին պլանով:
- Անիրական, անորսալի, երազային, փոխաբերական, չափազանցված լեզու պոեզիայում. կինոյում` ֆանտաստիկ կոմպոզիցիա, գունագեղ, կենդանի կտավներ, ամենայն հավաստիությամբ «նկարահանված» երազներ:
Օրինակ` պոետի երազում ու «արքայադուստր Աննա-տիրամոր» ծննդաբերության երազ-պատկերում միայն` անշարժ տեսախցիկի պայմաններում `այնքան շարժում ու կապ կա կադրում գտնվող տարբեր օբյեկտների միջև, որ ապշում ես, թե ինչպիսի կատարելությամբ է վերարտադրված երազի մթնոլորտը... Եվ զարմանալի է ասելիքի խորությունն ու պատկերման միջոցների հանճարեղ պարզությունը: Փարաջանովն իրեն հատուկ անմիջականությամբ առատորեն օգտագործել է պարզ կինոմոգության լեզուն. անհետացումներ, փոխակերպումներ` մոնտաժի պարզունակ էֆեկտների, կամ տեսախցիկի կանգի շնորհիվ: Կինոարվեստի հիմնադիրներից մեկին` Ժորժ Մելիեսին իր հարգանքի տուրքը մատուցելով, Փարաջանովը, փաստորեն, իր հորինած կինոլեզվով «սինեմայի'' զարգացման ճանապարհն է կանխատեսել...
Ըստ Միխայիլ Վարդանովի` « Գրիֆիթի ու Էյզենշտեյնի կինոլեզվից զատ` կինոն որևէ հեղափոխիչ նոր բան չէր բացահայտել մինչև Փարաջանովի «Նռան Գույնը»: ***
Իսկ ռեժիսոր և նկարիչ Փիթեր Գրինուեյը պնդում է, որ «կինեմատոգրաֆը սպառել է իրեն ու իր լեզուն» :
«Ես հասկացա, որ կինոյի լեզուն փոխվում է, դառնում` ավելի հարուստ. դա կարող է օգնել ավելի լավ արդյունքի հասնել, և ես սկսեցի ուսումնասիրել նորը...»
Գրինուեյն ի նկատի ուներ իննսունականներին ի հայտ եկած տեխնիկական հեղաշրջումը, որը կինոյին նոր միջոցներ ու աշխատանքային գործիքներ տվեց: Նրա ֆիլմերում զարմանալիորեն արտացոլված են «Նռան գույնին» առնչվող սկզբունքները. կինոարձագանքի էֆեկտ` կինոհանգ, էսթետիզմ, ստատիկ, կամ կտավ հիշեցնող կադրեր, պատումի (նարրատիվի) ու խոսքի սակավություն և այլն:
Կինոքննադատները նաև նշում են Փարաջանովի ազդեցությունը Ժան-Լյուք Գոդարի արվեստում, իսկ Մոհսեն Մախմալբաֆի « Գաբբեհ» ֆիլմում ուղղակի ցիտատներ կան*:
«Հրեղեն ձիեր», կամ «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմի ի հայտ գալուց ի վեր ` առաջադեմ կինոաշխարհը Փարաջանովին միաբերան հայտարարեց վարպետ ու հանճար: Կյանքի թաքուն, չերևացող կողմն արտահայտելու վարպետության ու պոետիզմի շնորհիվ` Փարաջանովի ֆիլմերում նկարագրված անիրական ծեսերն իրական կյանք մտան. օրինակ` գուցուլների հարսանիքի ժամանակ լուծը հարսի ու փեսայի վզով գցելը*: Հորինված, սակայն Փարաջանովի բացառիկ ներհայեցողությամբ ծայրահեղ հավաստի թվացող ծեսերի շնորհիվ` մեծ ռեժիսորին նաև էթնիկ նոր կինոյի հիմնադիր են համարում*:
«Եթե մեր արժեքը ներկայացնելու համար այլ մոլորակի քաղաքակրթությանը մի ֆիլմ ուղարկելու լինեինք, ապա ես կուղարկեի Փարաջանովի «Մոռացված նախնիների ստվերները»:
Ռոբեր Օսսեյն
Ուկրաինայում ապրած տարիներին Փարաջանովի արվեստը խստագույն գրաքննության ենթարկվեց. «Կիևյան որմնանկարներ» ֆիլմի փորձնական նկարահանումների ժապավենն առգրավվեց ու մեծամասամբ ոչնչացվեց:
Նրան ընդհանրապես արգելեցին Ուկրաինայում ֆիլմ նկարել: Այդ արգելքը նրան բերեց Հայաստան, և դրա շնորհիվ ծնվեց «Սայաթ-Նովա»` «Նռան գույնը», որտեղ բացառիկ զուգահեռ ու նման կադրեր կան «Կիևյան որմնանկարների» հետ (տեսահոլովակը` ստորև) :
Նռան գույնն էլ, ինչպես փարաջանովի բոլոր ֆիլմերը, ենթարկվեց սովետական գրաքննության հոշոտումներին: «Նռան գույնը» ֆիլմի պրեմիերայի ժամանակ ես խորապես հիասթափված էի: Դա այն չէր, ինչ ցանկացել էր նկարել Փարաջանովը: Շատերն են համաձայն, որ ֆիլմը, որքան էլ գեղեցիկ է, այնուամենայնիվ, մի տեսակ անհասկանալի է: Փարաջանովը ավելի տրամաբանական ֆիլմ էր նկարել»,- խոստովանել է Լևոն Գրիգորյանը` Փարաջանովի մտերիմն ու ասիստենտը, որ 2005-ին ներկայացրեց իր «Հիշողություններ Սայաթ Նովայի մասին» վավերագրությունը` 1995-ին Հայֆիլմի արխիվում հրաշքով փրկված «Նռան Գույնը'' ֆիլմի ժապավենի հիման վրա: Ըստ Լևոն Գրիգորյանի, դրանից հնարավոր էր երկու ժամանոց նոր «Սայաթ-Նովա» ֆիլմ ստանալ: Ակամա մտածում ես, թե «Ոսկե Ծիրան» կինոփառատոնում 2006-ին ցուցադրված «Հիշողություններ Սայաթ-Նովայի մասին» ֆիլմն ու նորահայտ կինոդրվագ-նովելներն ինչո'ւ որևէ առնչություն չեն ունեցել 2014-ին The Film Foundation/World Cinema-ի «Նռան Գույնը» ֆիլմի վերականգնման հետ, և ինչո'ւ է այդ արժեքավոր նյութն անտեսված մնացել...
Այսօր պահպանված երկու տարբերակներից` հայերեն տարբերակը, որ նեգատիվի կրկնօրինակի հիման վրա է մոնտաժվել ու որակով զիջում է ռուսերեն տարբերակին` առավել մոտ է փարաջանովյան մտահղացմանը, մինչդեռ Յուտկեվիչի տարբերակում Փարաջանովի գաղափարական տրամաբանությունը մեծապես խախտված է:
Եվ այն, ինչն այսօր կա, մորթոտված զավակն է նույնքան դառը ճակատագրով մի մարդու, որ երբեք չթուլացավ.
«Ես վրեժս կլուծեմ սիրո միջոցով... »,-ասում էր Փարաջանովը, որ մտադիր էր սովետական բանտերում անցկացրած տարիների մասին չորս ֆիլմ նկարել*:
Երբ նրան արգելեցին ֆիլմեր ստեղծել, նա սկսեց նկարել, գրել ու թափոններից հրաշքներ արարել:
Փարաջանովը, հիրավի, իր կեցությամբ ու արվեստով մոտենում է Վերածննդի դարաշրջանի մեծերին...
Կա մի փակ թեմա, որի մասին շատ չի խոսվում. Ուկրաինայում Փարաջանովի գլխին պատուհաս դարձած արվամոլության հոդվածն ու դրա պատճառով կրած նսեմացումն ու բանտարկությունը:
Ազատության ոգին ու ստեղծագործական պոռթկումը ճնշելու համար` մարդու անձնական կյանքն ու սեռական կողմնորոշումը որպես զենք կիրառելն անհիշելի ժամանակներից է գալիս. դա էլ միջակությանը բնորոշ «հանճար» է:
Ես մի օրինաչափություն եմ հայտնաբերել. ամենամեծերի դեպքում ի հայտ է գալիս մի ֆենոմեն` սեռի զգացողության վերացում: Դա բնական է հանճարների դեպքում...
Լեոնարդո դա Վինչիի արվեստն ամենայն խորությամբ ու նրբությամբ ընկալած Փարաջանովի ճակատագրում զարմանալիորեն նման մի հատված կա.Լեոնարդո դա Վինչին ևս արվամոլության համար դատական ատյանում է հայտնվել ու իր գաղափարների համար` օստրակիզմի ենթարկվել...
Տաբու էին ոչ միայն Փարաջանովի գաղափարներն ու կերտած կադրերը, այլև կյանքը, քանի որ այն ինքնին կինո ու թատրոն էր ամեն ժամ... Գործընկերներն անգամ` խոստովանում էին, որ Փարաջանովը մի քանի վայրկյանում այնպիսի մի սցենար կամ էտյուդ էր հորինում, որ ուրիշներին օրեր պետք կլինեին նույնն անելու համար:
«Ռեժիսոր ծնվում են, ոչ թե` դառնում»,-ասում էր Փարաջանովը:
Եվ նա ավելին էր, քան ռեժիսոր ու կինոգործիչ. գերօժտված մի մարդ` նկարիչ, գրող, խորեոգրաֆ, երաժիշտ, դերասան, պարզապես` հանճարեղ կատակաբան ու թաքնագետ-էզոթերիստ...
Այս տեսահոլովակն իմ հարգանքի տուրքն է Սարգիս Փարաջանյան-Սերգեյ Փարաջանովին...
Աղբյուրներ`
* Լևոն Աբրահամյան ''Заметки о поэтике Параджанова''
** Ritrovati e Restaurati -Cinema Ritrovato
*** Parajanov-Vartanov Institute
Նկարում `Դա Վինչիի Ս. Հովհաննես Մկրտիչը և Փարաջանովի կոլլաժներից մեկը
